این معدن به‌عنوان یك مركز معدنی – صنعتی در حاشیه كویر مركزی ایران و در فاصله 120 كیلومتری شمال شرق شهرستان نائین و 45 كیلومتری انارك در حاشیه كویر مركزی ایران، در قسمت شرقی یک‌رشته كوه منفرد واقع‌شده است. یك جاده شوسه 35 كیلومتری از انارك تا معدن متروكه چاه خربزه و ازآنجا 16 كیلومتر جاده آسفالت سرد، راه ارتباطی این معدن با سایر نقاط كشور است.
معدن سرب نخلك از زمان‌های باستانی مورد بهره‌برداری قرارگرفته است و تعداد زیادی آثار كارهای قدیمی، ابزار سنگی و وسایل ساخته‌شده از آهن خام كه در این ناحیه یافت شده است. به‌علاوه وجود یك کاروانسرای مخروبه قدیمی می‌تواند مبین عبور یک‌راه ارتباطی از جنوب شرقی معدن باشد. قدمت این كارها كه عمق 125 متری(نزدیك سطح آب) دیده‌شده حدود 2000 سال حدس زده می‌شود. در حال حاضر این مجتمع تحت پوشش شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران اداره می شود .
از گذشته‌های دور این معدن توسط مردم محلی روستاهای اطراف مانند «انارک»، «چوپانان» و «جندق» مورد بهره‌برداری بوده است . در سال 1307 تا 1332 نخلک توسط شرکت‌های خصوصی اداره شده است. همچنین از مهم‌ترین اتفاق‌های رخ‌داده در این معدن می‌توان به رونق اقتصادی شهر انارک، ضرب سکه توسط یک شرکت خصوصی، تأسیس نخستین بانک ملی منطقه در سال 1316 و نابودی جنگل‌های «تاغ» و سوختن آن‌ها در کوره‌های ذوب سرب اشاره کرد. این معدن در سال 1332 با واگذار شدن به شرکت سهامی کل معادن و ذوب فلزات ایران رسما دولتی شد .
یک گروه باستان‌شناس آلمانی در سال 1970 میلادی از این معدن و بررسی قدمت آن با استفاده از شیوه‌های علمی، اظهار کرد: در این بررسی‌ها، قدمت معدن بیش از دوهزار سال و قدمت دژ و آتشکده (چهارتاقی نخلک) در کنار آن حدود 1800 سال دانسته شد. همچنین آثار کشف‌شده در این منطقه، آن‌ها را متقاعد کرد که در دوره‌های بعد از اسلام نیز در این معدن فعالیت‌هایی وجود داشته است.
تولید اصلی معدن نخلک كنسانتره سرب و مواد معدنی استخراجی حاوی کانی‌های گالن یا سولفور سرب و سروزیت یا کربنات سرب است. میزان تولید معدن سرب نخلک 200 تن کنسانتره در ماه می باشد .
ذخيره قطعي معدن با در نظر گرفتن عيار حد 9 درصد در سال 1364 حدود 850 هزار تن برآورد شده است.
در روش فرآوري قديمي کارخانه کانسنگ استخراجي پس از سنگجوري، توسط سنگ شکنهاي چکشي خرد شده و سپس توسط ميز لرزان عمليات فرآوري انجام مي شد.در نهايت کنسانتره حاصل جهت تشويه به کوره معدن ارسال مي شد ولي بدليل آلايندگي زياد، اين روش کنار گذاشته شد. در مدار جديد فرآوري که طراحي و نصب آن توسط يک شرکت فرانسوي انجام شد کانسنگ استخراجي پس از خردايش در واحد سنگ شکني فکي و مخروطي تا ابعاد زير 1 سانتيمتر، به ميز لرزان منتقل مي شود. کنسانتره ميز داراي عيار 50 درصد مي باشد و بعنوان محصول نهايي به فروش مي رسد. سپس باطله ميز لرزان به بخش جيگ منتقل شده و در اين بخش در چند مرحله (رافر، کلينر و رمق گير) کنسانتره قابل قبول بدست مي آيد. محصول مياني جيگ نيز پس از نرم شدن در آسيا به واحد فلوتاسيون منتقل مي شود. در اين کارخانه دو کنسانتره از بخش جيگ و فلوتاسيون بدست مي آيد و در مقابل دو نوع باطله دانه درشت و دانه ريز حاصل مي شود که اين باطله ها در دو بخش مجزا انباشته مي شوند. کنسانتره نهايي داراي عيار 63 درصد سرب و حدود ppm 700- 600 نقره مي باشد.
مواد معدنی از کارگاه‌های استخراج از عمق زمین با تلاش و کوشش کارگران این مجتمع استخراج‌شده و توسط اسکیپ به سطح زمین منتقل می‌شود. بررسی ها نشان می دهد در نخلك «آتشگاه»، «چهارطاقي» و «بقايايي از يك آبادي متعلق به معدنچيان دوره ساساني» برجای‌مانده است كه حکایت از آن دارد که در اين منطقه از روزگاران باستان، تأسیسات معدن وجود داشته است. معادن «سرب نخلك»، «مس طالمسي»، «مس مسكني»، «سرب سياه كوه» و «طلاي خوني» از مهم‌ترين معادن بخش انارك از توابع شهرستان نایین در شرق استان اصفهان به شمار مي‌آيند. در انارک بیش از 40 معدن شناسایی‌شده است که اکنون فقط معدن سرب نخلک و معدن سنگ فراز معادن فعال هستند.
این معدن در حال تبدیل شدن به نخستین موزه معادن ایران است و عملیات اجرایی این کار نیز آغاز شده‌است.
منبع : روزنامه اصفهان امروز – مرداد 94 – نویسنده : سینا ایرانپور انارکی
خبرگزاری ایسنا – دی 92 – حمید مظاهری تهرانی ، رییس پژوهشکده‌ی هنر، معماری و مرمت در اصفهان
