نایین در گذر تاریخ

ایالت پارس از ایالات قدیمی ‌ایران و محل استقرار تشكیلات اداری پادشاهان هخامنشی بود. پس از اسلام این ایالت همانند دوره ساسانیان به پنج كوره (خوره = ولایت، استان) تقسیم شد. كوره‌های مزبور چنین بودند: نخست كوره اصطخر كه كرسی آن نیز شهری موسوم به اصطخر بود. دوم كوره اردشیر خوره كه كرسی آن شهر جور (گور) بود. سوم كوره دارابجرد كه شهری به همین نام كرسی آن بود. چهارم ارجان كه شهر ارجان كرسی آن بود و پنجم شاپور خوره كه كرسی آن نیز شهری موسوم به شاپور بود.

هر كوره شامل چند ناحیه بزرگ و كوچك بود. كوره اصطخر بزرگترین و پهناورترین كوره‌های فارس بود و ناحیه یزد، بزرگترین ناحیه اصطخر به شمار می‌رفت و شهرهای مهم آن عبارت از كثه، نائین و فهرج بود كه گویا همه از اسلام مسجد جامع داشتند. گویا در آغاز، یزد، نام ناحیه‌ای از اصطخر بود و شهر یزد فعلی كثه نام داشت، اما پس از آن كه شهر مزبور، یزد نامیده شد، ناحیه فوق را كثه خواندند. شهر نایین كه پیش از اسلام مركز اداری – خدماتی بخشی از ناحیه یزد بود،‌ پس از اسلام نیز موقعیت خود را كمابیش حفظ كرد. بر پایه گزارش مؤلف مجهول الهویه حدود العالم (متعلق به نیمه دوم قرن چهارم ه.ق) نایین در آن هنگام از نعمت و آبادانی برخوردار بود. ناصر خسرو در نیمه اول قرن پنجم هجری به آن شهر سفر كرد، اما از اوضاع اقتصادی – اجتماعی و فضاهای كالبدی آن گزارشی ارائه نداده است.

احداث مسجد جامع این شهر را در برخی از منابع تاریخی به دوره یكی از خلفای اموی موسوم به عمربن عبدالعزیز در قرن اول هجری نسبت داده اند اما در منابع باستانشناسی این مسجد را از آثار اواخر قرن سوم یا اوایل قرن چهارم هجری دانسته‌اند.

نایین از تحولات اقتصادی – اجتماعی دوره خواجه رشیدالدین فضل الله، غازان خان و الجایتو دور نماند و آثار مهم و با ارزشی مانند مسجد باباعبدالله، عمارت امامزاده سلطان سید علی و امارت مسجد جامع در این دوره در شهر احداث شد. گزارش كوتاهی درمورد حمله ملك اشرف در محرم سال  744 هجری به نایین موجود است. در آن هنگام، شهر بارویی داشت كه تا حدی شهر را در برابر مخاطرت ایمن می‌داشت. حمداله مستوفی در نزهة القلوب نایین را شهری كوچك معرفی كرده است كه دور قلعه‌اش چهار هزار قدم بود. حقوق دیوانی شهر در آن زمان (نیمه اول قرن هشتم هجری) 9 دو توامن و دویست دینار بود.

رونق اقتصادی كشور در دوره صفویه بر آبادانی شهر نایین بی تأثیر نبود. در آن عهد گویا بخشی از باروی شهر تعمیر و بناهایی در شهر احداث شد. بر پایه گزارش كتاب مجهول المولف تذكره الملوك، نوشته شده در دوره صفویه حاكم شرع نایین در آن دوره از سوی صدر خاصه كه در اصفهان بود، تعیین می‌شد. در ایام قدیم نایین بیستر تابع یزد بود. اما در برخی از دوره‌ها مانند دوره صفویه تابع اصفهان می‌شد. شهر در دوره ناصرالدین شاه تابع یزد شد. اما در دوره پهلوی دوباره از نظر اداری تایع اصفهان شد.

تا اویل قرن 14 ه.ق در منابع تاریخی از نایین بیشتر به عنوان قصبه یاد شده است. در كتاب بستان السیاحة متعلق به دوره قاجار، درباره نایین چنین گفته شده است:

“نایین قصبه‌ای است دلنشین از قصاب اصفهان و محلی است. مسرت توامان در زمین هموار واقع و جوانب آن واسع است و قرب دو هزار باب خانه در اوست و قرای معمور و فصامات اوست. آبش خوب و هوایش مرغوب.”

گفته‌اند كه بعد از 1320 شمسی نایین به طور ضمنی جزو شهرهای كشور محسوب شد. اما از سال 1327 از نظر رسمی ‌و اداری به عنوان شهر شناخته شد و بخشداری آن به فرمانداری تبدیل گشت. همچنین در سرشماری سال  1335 با آن كه جمعیت شهر كمتر از 5 هزار نفر یعنی حداقل جمعیت یك شهر بر پایه ضوابط آن هنگام بود؛ به سبب مركزیت اداری آن در ناحیه، در گروه شهرها منظور شد. البته نهادهای اداری شهر به تدریج از سال  1300 به بعد تاسیس شدند. ژاندارمری در سال  1300 شمسی، اداره راه در سال  1304، بهداری در سال 1306، پست و تلگراف در سال  1307، آمار و ثبت احوال در سال  1316، ثبت اسناد در سال 1316، بانك ملی در سال  1316 و شهرداری در سال  1317 تأسیس شد.