|
در شهريور ماه 1318 شمسي كه با كاركنان شركت پرژام اختلاف نظر پيدا كردم، مجبور شدم از اردكان يزد كه مركز اداري شركت بود راهي تهران شوم. يك روز تمام با بار و بنه در قهوه خانه اردكان در انتظار وسيله حركت ماندم. اوايل غروب ماشين باري پيدا شد و پهلوي راننده جاي خالي داشت، مرا سوار كرد و به طرف نايين به راه افتاد. موج ها و دست اندازهای راه از سرعت ماشين مي‌كاست. نزديك به نيمه شب به نايين رسيديم. راننده كه خسته و كوفته شده بود، پس از خوردن شام به خواب رفت. اين بنده هم روي صفه قهوه خانه كه با «دم خفتي» فرش شده بود، دراز كشيدم.
|
سر و صدا و گفتگوي قهوه چي و شاگردش با دو سه تن از اهالي نايين خواب را از چشم من ربود و هر چه بيشتر دقت كردم كه از سخنان ايشان راهي به دهي ببرم كمتر مقدور و ميسر شد. از همان وقت دانستم كه زبان مردم نايين قابل بررسي و دقت بيشتري است.
سال‌هاي راكه دردانشسرا مشغول تدريس بودم ، از دانشجويان ناييني تازه وارد خواستم تا هر يك 500 واژه زبان خود را ، طبق طرحي كه به ايشان داده بودم بنويسند. در اين مورد سنگيني بار بدوش امير (محمد) كاشفي ناييني بود كه علاقه خاصي در اين باب نشان داد. واژه‌ها پس ازگردآوري بر فيش‌ها نوشته شد و به ترتيب الفبا در جعبه‌هاي فيش قرار گرفت. سال 1342شمسي مدت يك سال جعبه هاي فيش نزد آقاي كاشفي باقي ماند. نامبرده از صادق و وارد اهالي نايين كه به خانه پدري ايشان رفت و آمد داشتند، در واژه‌ها تجيد نظري كرد و از قلم افتاده ها را اضافه كرد.
تابستان سال 1350 دست به دامان آقاي جلال بقايي ناييني شدم و دو، سه روز وقت ايشان صرف دقت و بررسي در فيش‌ها شد، سرانجام اين مجموعه لغات به نام فرهنگ ناييني براي چاپ آماده شد.
اداره مردم شناسي وزارت فرهنگ و هنر سابق با اينجانب قراردادي بست و قرار شد فرهنگ ناييني طبق شرايط مذكور در قرارداد به چاپ برسد . بر اثر پيش آمدن انقلاب اسلامي ايران دست نويس فرهنگ به اداره موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي منتقل شد و اين اداره چاپ آن را به عهده گرفت.
خاك نايين:
شهر نايين بر كناره كوير مركزي و ارتفاعش از سطح دريا 1600 متر و فاصله‌اش با اصفهان 140 كيلومتر و بر سر شاه راه اصفهان به يزد است. از نشانه‌هاي قدمت اين شهر نارنج قلعه آنست كه مسلما پيش از دوران اسلامي ساخته شده است. درختان كهنسال نايين به علت خشكسالي از ميان رفته و سنگهاي قديمي قبور نيز به علت محو گورستان ها قديمي به جاي نمانده است. مسجد جامع آن در زمان خلافت عمربن عبدالعزيزبن عبد ا… بن عمربن خطاب (شروع خلافت 169 قمري ) ساخته شده است و تاريخ لوحه چوبي مسجد بابا عبدا… به 700 قمري مي رسد.
شهر نايين قديم داراي هفت محله به نامهاي كلوان، در مسجد، نوگاباد، پنجاهه، محله سنگ يا گودالو، چهل دختران يا گودرزاد و سكان است.
در هر محله يك حسينيه سرباز و يك حسينيه سر پوشيده وجود دارد كه تا پنجاه سال قبل در وسط هر حسينيه سرباز يا ميدان محله، بنايي هشت ضلعي برج مانند ولي تو پر بود كه بدان «الو گاه» مي‌گفتند و شب‌ها هنگام انجام مراسم مذهبي يا مراسم ترحيم ، بر فراز آن با بوته ، آتش مي افروختند. اين رسم ظاهرا از دوران زرتشتيان باقي مانده بود ولي اكنون از ميان رفته است.
از كوچه هاي معروف نايين كوچه كاج، كوچه بلكو (بفتح باءو لام) ، كوچه پچه (بفتح پ و چ)، كوچه سكان و كوچه جلو خان است.
كشتخوان هاي نايين (كشتزار اطراف ده) از قديم خرده مالك بوده و امروز هم از همين قرار است. كشتخوان ها كه به نامهاي حنفش (بفتح حاء و نون ) و محمديه و گزيسر (بفتح گاف و سين ) و ورزگان (بفتح واو و زاء) خوانده مي شوند ، تقريبا 810 هكتار آنها كشت مي شود و قريب دويست هكتار بر اثر كم آبي بدون استفاده شده است.
محصولات اين اراضي گندم 520 تن، جو 105 تن، وش 270 تن ف يونجه و ذرت علفي نيز مي‌كارند و شيرين بيان در صحراي آن فراوان است. در كشتخوان‌هاي شهر حبوبات كاشته نمي‌شود. اما در مزارع ييلاقي مي كارند و به شهر مي آورند.
نايين داراي 1015 رقبه موقوفه از آب و ملك و دو كاروانسرا است. درآمد ساليانه متوسط آنها 5 ميليون ريال است كه به مصرف روضه خواني و قرائت قرآن و مخارج ابن السبيل مي رسد.
كوه هاي نزديك شهر:
كوه كلاغ، كوهچه و كوه كليزه است و اين كوه ها به علت خشكي علف چين و علف چر ندارند.
آب نايين:
باران در اين شهر كم مي بارد و اگر هم ببارد در بهار مي بارد. برف اگر بيايد در دي و بهمن و اوايل اسفند است. رودخانه و چشمه در اين شهر نيست. چاه تقريبا سي متري به آب مي رسد. طعم آبها با كمي تفاوت شور است. در ازاي پيشكار قنات‌ها كم است و در نتيجه آب زيادي ندارند در اين شهر پنج قنات به شرح زير است:
1-قنات حنفش شامل دو رشته يكي به طول سه كيلو متر و ديگري به طول دو كيلو متر ، اين قنات با دو پيشكار شش اينچ آب دارد.
2- قنات محمديه كه درازاي رشته آن به دو كيلومتر و نيم مي رسد و چهار اينچ آب دارد.
3- قنات گزيسر كه درازي پيشكار آن يك كيلومتر و نيم است و يك اينچ و نيم آب دارد.
4- قنات ورزگان چهار كيلو متر پيشكار دارد و 12 اينچ آب مي دهد.
5- قنات معاضديه درازاي پيشكار آن تقريبا سه كيلو متر است و دوازده اينچ آب مي دهد.
در نايين 11 حلقه چاه نيمه عميق وجود دارد كه آب آن به مصرف داخلي شهر و بعضي باغها مي رسد. تقسيم آب روي ساعت است. جز باغ حاجي و باغ گلزار باقي باغها كوچك و محدود است.
آب انبارها:
آب انبار در مسجد داخل حسينيه محل، آب انبار داخل ميدان كلوان، آب انبار حاجي ميرزا حسنخان در محله كلوان، آب انبار نوگاباد پهلوي مسجد خواجه، آب انبار سراي نو، آب انبار خان (دو قلو) پايين نارنج قلعه، آب انبار محله سنگ پهلوي ميدان محله ، آب انبار معروف به دروازه چو ، آب انبار حاجي حسين، آب انبار معصوم خاني ، آب انبار بيرون دروازه چهل دختران، آب انبار معروف به «تگو»، آب انبار فيض در محله پنجاهه، آب انبار متروكه مشهور به حمام كهنه، آب انبار نزديك دروازه محله كلوان، انبار چهار دستگاه و آب انبار كيخسرو و آب انبار شير واقع در كشخوان‌هاي نايين.
سقا خانه:
از سقاخانه هاي داير سقاخانه محله چهل دختران است كه در ميدان آن محله است. چند سقاخانه ديگر در محلات و گذر گاه‌ها وجود دارد كه تقريبا متروك است.
مردم نايين:
جمعيت كنوني شهر نايين 17250 تن است. تعداد دهكده ها و مزرعه‌هاي كوچك و بزرگ اطراف نايين به 424عدد مي رسد كه در اين‌ها 2263 خانوار زندگي مي‌كنند.
خاندان‌هاي معروف نايين از اين قرارند:
آخوندی (امام جمعه‌اي)، باغچه اي، بقايي، جلالي، خطيبي، رفيعي، (ميرزا رفيعايي)، شيخ الاسلامي (اسلامي)، طباطبائي، عالمي، عامري، مصلائي، (پير نيا و پير زاده و مصاحب)، از شهر شناسان اين شهر، آيت الله ميرزا محمد حسين غروي، مشير الدوله اول و دوم، مؤتمن الملك،حاجي مشير الملك در اصفهان، مشير الممالك در يزد، ملا حسن آرندی، حاجي ميرزا محمد مجتهد، سلطان الحكما طيب مخصوص ناصر الدين شاه، صفاءالسلطنه اول و دوم، حاجي ميرزا علينقي منشي، ميرزا محمد منشي فتحعلي شاه، ميرزا جعفر طرب، ميرزا باقر خان اديب بقايي، غلامحسين مصاحب، جلال بقايي.
شغل ساكنان نايين كسب و تجارت و قالي بافي و عبا بافي و كشاورزي و كوزه گري است. بافتگي دستي هنوز مرسوم است. توليد آهك و آجر و موزائيك نيز رواج پيدا كرده است.
زبان مردم نايين:
ناييني، زبان مردم نايين، با صرف و نحو دقيق و بررسي شده آن مخصوص هفت محله ياد شده شهر نايين است. محلات هفتگانه نايين، شش دروازه و شش ميدان و يك بازار دارد . اهالي شهر تقريبا از دوران جنگ جهاني دوم پا از باروي محلات هفتگانه بيرون گذاشته و كنار جاده اصفهان به يزد و در كشخوان‌ها به خانه ساختن پرداخته اند. دهكده‌هاي اطراف نايين و شهرك‌هاي دورتري همانند كوپا و انارك كه لهجه‌هاي جداگانه‌اي دارند.
اختلاف لهجه نايين با انارك زياد نيست. يعني لحن ادا كلمات فقط اختلاف دارد و واژه هاي مشترك زياد دارند.
در خود نايين و دهكده‌هاي اطراف كه فاصله آنها بيش از 12 كيلو متر از شهر نيست، ضمير اول شخص متكلم را با اين اختلاف تلفظ مي كنند:
مي (نايين)، مو (محمديه)، مه (بكسر ميم در بافران)، من (بكسر ميم در بنويد)
معرفی دکتر منوچهر ستوده – دکتر منوچهر ستوده را بیشتر بشناسیم
