نایین شهر آب انبارها

آب انبارها

مسئله آب نایین به ویژه آب شرب مردم از قدیم الایام یکی از مسائل روزمره و معضل اجتماعی مردم این دیار بوده و امروزه نیز کم و بیش مبتلا به آن هستیم. اگر نظاره ای به قدمت قنوات هفتگانه شهر «گزيسر، ورزجان، حنفش، میرکان، راحت آباد و محمدآباد و عاشق آباد» که متأسفانه به استثنای قنات حنفش همگی خشک و بایر گردیده اند، داشته باشیم به این نتیجه می رسیم که اولاً قدمت این قنوات شاید از هزار سال بیشتر باشد و ثانیاً همه دارای آب شور و غیر قابل شرب می باشد. با این توضیح مختصر در می یابیم که مردم نایین از دیرباز با مشکل آب شرب مواجه بوده و به همین جهت مدام در فکر چاره جویی و رفع این مشکل برآمده اند.

در آن ایام ساده ترین راهکار، احداث آب انبار و ذخیره سازی آب شیرین از کاریزهای مزارع اطراف شهر بوده است.

حال چگونه؟ این بحثی است که در این مقاله به آن می پردازیم

الف) آب انبارهای نایین

ب) چگونگی ساخت و بنای آنها

ج) نحوه آبگیری و برداشت از آنها و مسائل حاشیه ای آن

الف) آب انبارهای نایین:

بافت قدیم، حیات فیزیکی خود را عمدتا به جهانی از دست داده و از آن همه زندگی سنتی همراه با کیا و بیایی که داشت جز آثاری چون حمامها، آب انبارها، حسینیه ها و مساجد چیز دیگری باقی نمانده است. برای حمام ها قبلا نوشتیم. اینک آب انبارها که موضوع این مقاله است. در بافت قدیم یعنی در هفت محله تعداد سیزده باب آب انبار کوچک و بزرگ وجود دارد و در خارج از بافت هفت باب.

تعداد آب انبارها در محلات متفاوت است این تفاوت براساس جمعیت و همت اهل هر محله بوده است. چنان که در محله باب المسجد چهار باب، در محله نوآباد یک باب، در محله پنجاهه دو باب، در محله چهل دختران یک باب، در محله کوی سنگ دو باب، در محله سرای نو نیز یک باب و در آخر در محله اعیان نشین کلوان دو باب. این تعداد متفاوت آب انبارها در محلات گاهی برای اهالی هر محل مشکلاتی به بار می آورد. از جمله در آبگیری و برداشت از آنها که گاهی منجر به دعواهای بین محله ای می شد که در این خصوص در قسمت آبگیری های آب انبار توضیحی خواهیم داشت.

بنای آب انبارها

شکل هندسی آب انبارها بیشتر استوانه ای بوده که در دل خاک رس کنده شده و با شفته آهک و ملات ساروج و آجر چهار گوش ساخته شده، همه آب انبارها دارای سقف مخروطی بوده که بیشتر از خشت خام پوشانده شده است. هر آب انبار دارای یک یا دو بادگیر بوده که این بادگیرها نقش حیاتی در نگهداری آب درون خزینه داشته و از فاسد شدن آن جلوگیری می کند در ضمن در خنک و سرد کردن آب بسیار مؤثر می باشد. قسمت دیگری از بنای آب انبار راه پله آن است که سقف و پله ها و دیوارهای آن همه از آجر چهار گوش بوده است.

نحوه آبگیری آب انبارها

اصولا آب گیری آب انبارها در اوایل بهار که آب کاریزهای مزارع لای ارور و کجان زیاد می شد و مازاد برگشت و کار بهاره آنها بوده صورت می گرفت. به این نحو که ابتدا اهالی هر محله آب انبار خود را لای روبی می کردند و اگر تعمیری لازم داشت انجام می دادند و آن را برای آبگیری آماده می کردند. سپس منتظر می ماندند تا آب از روستاهای لای ارور به نایین برسد. چند روزی این انتظار را داشتند و وقتی آب می رسید آب انبارها را طبق معمول و به رسم قراردادهای قدیم ابتدا آب انبارهای محله باب المسجد، سپس کلوان و همین طور نو گاباد،پنجاهه، چهل دختران، سرای نو و گودالو پر می کردند. البته گاه گاهی در اجرای این تقسیم بندی بین اهالی محلات درگیری به وجود می آمد. چرا که این واهمه وجود داشت که اگر محله ای دیر می جنبید این امکان را داشت که آب انبار محله بی آب بماند و این سبب بحران اجتماعی یک محله میشد.

نحوه برداشت و استفاده از آب انبارها

پس از آن که آب انباری در محله ای پر می شد اهالی باید چند روزی صبر می کردند تا گل ولایی که همراه آب وارد خزانه شده بود کاملا رسوب کند و به اصطلاح آب زلال شود. آب این انبارها فقط مصرف شرب را داشت و استفاده از آن برای امور دیگر نوعی گناه محسوب می شد. برداشت و استفاده از آب به وسیله ظروف سفالی چون تنگ و نیم تنگی و تنگ بزرگ صورت می گرفت به همین جهت دهها کارخانه کوزه گری در نایین قدیم وجود داشته است.

ویژگی های کلی آب انبارهای نایین

همان طور که قبلا اشاره شد آب انبارها از لحاظ عناصر، اجزا و ساختمان تا حدودی مانند یکدیگرند مهم ترین بخش آب انبارها منبع یا مخزن آب است که بیشتر به شکل استوانه و در داخل زمین ساخته شده و اندازه و عمق هر یک بسته به حوزه کاربری آن داشته است. مصالح ساختمانی هر آب انبار از بهترین نوع آجر چهارگوش با ملات های مقاوم در برابر آب مانند ملات آهکی و انواع ساروج و شفته آهک می باشد. همه مخزنهای سرپوشیده که بیشتر به صورت گنبد مخروطی شکل بوده، اغلب از خشت خام می باشد. هر آب انبار دارای یک راه پله و پاشیر بوده که دسترسی به شیر آب متصل به مخزن از طریق آن صورت می گرفت. این یک تعریف کلی از آب انبارهای نایین بوده ولی بعضی از آنها علاوه بر اینکه از نظر نمای ظاهری تشابه یکسان دارند مع الوصف بعضی از آنها دارای ویژگی خاصی بوده که در اینجا به نمونه هایی از آن اشاره ای کوتاه داریم.

آب انبار حسینیه باب المسجد: این آب انبار دارای دو مخزن، یکی استوانه ای با سقف گنبدی و دیگر مخزن مکعب شکل با سقف تخت پوش که دو مخزن با یک تونل به هم مربوط شده و داری یک راه پله می باشد.

آب انبارهای خان: این دو آب انبار در گودال نارنج قلعه با یک راه پله و چهار بادگیر قرار دارد.

* آب انبار سکان: این آب انبار در محله باب المسجد با قدمت بیش از سیصد سال از قدیمی ترین آب انبارهای نایین بوده که در حال حاضر به دلیل احداث خیابان مسجد جامع راه پله خود را از دست داده و خزینه آن هم در داخل یکی از خانه های مجاور آن قرار دارد.

آب انبار فیض: در محله پنجاهه با سقف تخت پوش دارای بلندترین بادگیر بوده که قدری به سمت شمال آب انبار یعنی به سوی باغهای ورزگان کج شده و به برج پیزای (PIZA) نایین معروف شده است.

آب انبار آقا: یکی دیگر از آب انبارهای پنجاهه این آب انبار است که در جوار آب انبار فيض با شکل هندسی خاص خود بنا شده است.

آب انبار نوگاباد: این آب انبار کوچک با دو بادگیر بلند در کنار مسجد خواجه و نزدیک حسینیه قرار دارد، در سالهای اخیر از طرف اداره میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شده است.

آب انبار تگو (TEGOO): در محله چهل دختران کوچک ترین آب انبار بافت قدیم بوده است.

آب انبار معصوم خانی: این آب انبار با دو آب انبار دیگر در خارج از دروازه چهل دختران با ظرفیت ۲۹۰ متر مکعب بزرگ ترین آب انبار نایین بوده. (اخيرة آب انبار دیگری در پارک غدیر احداث شده به نام آب انبار حضرت ابوالفضل (ع)که می گویند مخزن آن بزرگ تر از مخزن آب انبار معصوم خانی است.

آب انبار حاج حسین: این آب انبار با قدمت بیشتر در جوار آب انبار معصوم خانی قرار دارد .

و تنها آب انباری است که بانی آن به نام حاج حسین مومی تاجر معروف عبای نایین در اتاقکی مجاور آب انبار دفن شده است. * آب انبار مصلی: با مخزن مکعب مستطیل شکل با سقف تخت پوش در کنار باغ مصلی قرار دارد. با دو راه پله یکی در درون باغ و دیگری خارج آن با سه بادگیر بسیار زیبا. می گویند این آب انبار در سال ۱۳۱۶ هجری قمری توسط اویس میرزا احتشام الدوله ساخته شده است. در بالای راه پله درون باغ، سنگ مرمری به اندازه ۵۰×۳۰ نصب و بر آن ابیاتی نوشته شده که کل ابیات ده بیت بوده وسه بیت آخر آن چنین است:

به عهد ناصر دین پادشاه کشورگیر        خدایگان سلاطین خدیو با تبجيل

در این مقام بنا کرد طرفه تلابی             که تشنه کام نمانند سالكان سبيل

رقم زد از پی تاریخ خامه فرهنگ           خدای هر دو جهانش دهد جزای جمیل

 این سنگ با خط زیبایی نگاشته شده و فعلا در جای خود قرار ندارد.

منبع : کتاب فرهنگ نایین – نویسنده آقای حسین میرزابیگی نائینی

همچنین در ادامه مقاله زیر را بخوانید :

بر اساس طرح شناسائی آب انبارهای نايين که با مشخصات کامل از آب انبارها توسط اداره میراث فرهنگی نایین با همکاری فرمانداری ، اداره آب و فاضلاب شهری و روستائی و اداره اوقاف انجام شده است تعداد 194 آب انبار در اين شهرستان شناسائی گرديد که از ويژگيهای آن تنوع معماری در اين بناها می باشد.

آب انبارها دارای مخزن ، دوپاشير ، سه بادگير و فاقد پاشيرو … و تنوع اجراء مختلف آب انبارها در شکل و فرم ساخت آن از جمله در پاشيرها ، بادگيرها و مخازن آب انبارها جذابيت بسيار زيبائی را به اين بناها داده و همين امر باعث شده که گردشگران محققان و پژوهشگران متعددی از اقصی نقاط جهان جهت بازديد و تحقيق پيرامون بحث آب انبارها به اين شهرستان مراجعه نمايند .

از جالب ترين مباحث مربوط به آب انبارها ، طرز ساخت و نوع آبگيری و ذخيره سازی آب در اين بناها بوده که تشريح و توضيح آن برای گردشگران جذابيت خاصی به موضوع می دهد .

تعداد و تنوع آب انبارها در شهرستان نايين آن را به نام شهر آب انبارها مشهور نموده ، چنانکه در بافت تاريخی شهر نايين در هر کوی و برزن آب انباری با شکل خاص خود به چشم می خورد .

آب انبارها در گذشته جزو نیازهای اولیه مردم بودند به همین دلیل افرادی که امکان مالی داشتند، اقدام به احداث آب انبار می کردند که برخی از آنها عمومی و در داخل محله و برخی دیگر خصوصی و در منازل بود.

آب اين آب انبارها در قديم از آبهای سطحی باران و برف تأمين می شده که در سالهای بعد از چشمه های شيرين اطراف نايين تأمين و هم اکنون با ذخيره کردن آب توسط آب لوله کشی شهری در زمستان تأمين می گردد .

آب انبارهای نایین از لحاظ عناصر و اجزاء ساختمان شباهت تمامی با هم دارند. این آب انبارها به خاطر شرایط اقلیمی و کویری نایین ساخته می‌شدند زیرا آب بیشتر قناتها شور و غیرقابل استفاده بود.

راه پله و محل برداشت آب ازدیگر قسمتهای آب انبارهای نایین است. هر محله در نایین دارای یک آب انبار بوده که هنوز نیز پابر جا هستند و برخی از آنها تا چند سال پیش مورد استفاده قرار می‌گرفتند. از معروفترین آب انبارهای نایین آب انبار معصوم خانی است که در محله چهل دختران واقع است. در شهر کویری نایین، آب مهم‌ترین عنصر حیات و بقا در دوره‌های مختلف تاریخی محسوب می‌شود و آب انبارها مهم‌ترین منبع نگهداری و تأمین آب در فصول گرم سال در این منطقه‌است. از شهر نایین با بیش از ۵۰ بنای آب انبار می‌توان به شهر آب انبارها یاد نمود که ۸۰ درصد از آنها مورد استفاده‌است و اکثراً به پمپ برقی مجهز هستند. با این وجود از سال ۱۳۷۵ آب شرب لوله‌کشی از زاینده‌رود به نایین منتقل می‌شود.

در نایین آب انبارها را به تناسب نیاز با اشکال مختلفی می‌توان مشاهده نمود. معمولاً شکل کلی آب انبارها با یک مخزن و دو بادگیر در کنار آن و یک پاشیر روبروی آن دیده می‌شود ولی به تناسب نیاز گاهی با یک پاشیر دو مخزن (آب انبار خان یا دوقلوی نایین و محمدیه) با یک مخزن و دو پاشیر (آب انبار مصلای نایین) و اشکال متنوع دیگر می‌توان مشاهده نمود.

قدمت آب انبارهای نایین از صفویه به بعد بوده و در طول دوره‌های تاریخی مهم‌ترین عامل ذخیره آب محسوب می‌گردیده‌ است در نایین این عنصر معماری با وجود در دسترس بودن فناوریهای روز، هنوز مورد استفاده‌است.