محله پنجاهه تنها محله‌ای است که بافت قدیم خود را تاحدودی حفظ کرده و اکثر خانه‌ها هنوز مسکونی هستند و خالی از سکنه و متروکه نگردیده‌اند.
تاریخچه
قدمت حسینیه پنجاهه با توجه به فرسودگی آجرها که در هزاره بندی و نماها بکار رفته به سالهای طولانی می‌رسد ، حسینیه بیرونی قبل از حسینیه مسقف ساخته شده و تاریخ نصب کاشی‌های آن به سال ۱۲۱۷ هجری قمری اشاره می‌کند ، اما حسینیه مسقف که قدمت آن به بیش از ۹۰ سال می‌رسد و تاریخ کاشی نصب شده در سقف آن به سال ۱۳۳۱ اشاره می‌کند
مشخصات
مجموعه حسینیه پنجاهه که به عنوان مرکز محله شناخته می‌شود ، شامل فضاهای اصلی چون حسینیه سرپوشیده ، حسینیه مسقف و فضاهای جنبی که از اهمیت فضاهای اصلی برخوردار نیستند همانند مسجد سقاخانه و کارگاه‌هایی کوچک که امروزه عملکرد انبار را پیدا کرده و آب انباری که در محدوده اصلی حسینیه قرار ندارد ولی در نزدیکی مرکز محله واقع شده ، تشکیل گردیده است .
حسینیه بیرونی
این فضا که محصور و هندسی شکل است ، دارای چند ایوان با غرفه‌های فوقانی بوده و یک ایوان معروف به تخت تکیه در قسمت شرقی آن وجود دارد .
مجموعه سه مسیر به میدان اصلی که همه آنها توسط طاق‌هایی مسقف شده‌اند ورود به این فضا را امکان پذیر می‌نمایند . چهارنمای متعلق به حسینیه بیرونی پنجاهه یکی از نمونه‌های خوب از لحاظ اصول طراحی و ترکیب فضاست که به دهانه‌هایی به تعداد فرد تقسیم شده‌اند و ارتفاع فضای شاه نشین (ایوان تخت تکیه) نسبت به ارتفاع دهانه‌های مجاور بیشتر است .
بدنه‌های حسینیه بیرونی که صرفا برای ایجاد محصوریت و انتظام فضای داخلی مرکز محله ایجاد شده‌اند و در بعضی از قسمتهای پشتی هیچ حجم و فضای ساخته شده‌ای ندارند ، روزنه‌هایی کوچک یا بزرگ ، مشبک یا باز به نحوی تعبیه کرده‌اند که فضای باز پشت بدنه به خوبی آشکار شده است نمای جرزها و طاق‌ها با آجر پوشیده شده است در حالی که سطح داخلی بیشتر شاه نشین‌ها و طاقنماها و غرفه‌ها را با گچ ، سفید کرده‌اند و این موضوع سبب شده که میان این دو نوع سطح که از نظر جنس ، بافت و رنگ با یکدیگر متفاوت هستند ، تضاد ملایم و دلپذیری پدید آید.
حسینیه سرپوشیده
این فضا که پس از حسینیه بیرونی ساخته شده ، بصورت هشت ضلعی منظم بوده که هر صفه دارای غرفه است و ایوان‌های شاه نشین و رواق‌های طبقه بالا از عناصر این مجموعه هستند.
فضا و سر در ورودی فضای بسته حسینیه نسبت به شاه نشین‌ها از طراحی نسبتا ساده‌تری برخوردار است. دهانه فضای ورودی نسبت به دهانه‌های مجاورش بیشتر است و به این ترتیب از دهانه‌های مجاور متمایز گشته است. فضای داخلی حسینیه با کاربندی پوشیده شده است و فضای زیر سقف کلاه فرنگی با تزیینات زیبایی شاخص گردیده است.
حسینیه بیرونی
میدان حسینیه از نظر شکل هندسی و فضا همانند دیگر حسینیه‌های بیرونی نایین بوده ، منتها فضای آن کمتر و تنها به یک ایوان بزرگ و چند صفه کوچک و غرفه محدود می‌شود. سابقاً در میان حیاط این حسینیه سردابی بزرگ قرار داشته که عده‌ای در آن بکار عبا‌بافی اشتغال داشته‌اند ، که پس از مدتی متروکه شده و هم اکنون این فضا دیگر وجود ندارد.
از میدان حسینیه دو راه منشعب می‌شود که هر دو با طاق‌هایی مسقف شده‌اند .بدنه حسینیه ، دو طبقه طراحی شده و دو نمای حسینیه دارای تقسیم بندی فرد برای تاکید بر عنصر میانی (شاه نشین) است.
حمام تاريخی پنجاهه
يکی از مهمترين بناهای تاريخی شهر نائين حمام تاريخی پنجاهه می باشد.
اين حمام در محله تاريخی پنجاهه در بافت تاريخی شهر نائين قراردارد اين حمام جزء هفت حمام تاريخی شهر نائين بوده که تاريخ آن مربوط به دوره صفويه می باشد .حمام تاريخی پنجاهه از قسمتهای مختلف تشکيل شده که شامل : سربينه ، تون حمام ، رختکن ، خزينه و … می باشد . با آمدن تکنولوژی و حمامهای شخصی به داخل خانه ها اين حمامها بتدريج ازرونق افتاده و اين حمام بيش از ۳۰ سال بوده که متروک بوده و هيچ استفاده ای از آن نمی شود .
مصالح بکاررفته در اين حمام: آجر ، آهک ، ملات آلات بوده که جهت جلوگيری از نم و رطوبت برروی بدنه های آن می کشيدند.
اين حمام در قديم الايام جهت استفاده خانمها و آقايان به صورت زمانی تقسيم بندی می شده ولی در اواخر استفاده از اين حمام ، حمام را بوسيله تيغه ديواری که مابين آن کشيده اند آن را به قسمت زنانه و مردانه تقسيم نموده اند که بتوانند از آن استفاده کنند.
آب اين حمام در قديم از آب قنات تأمين می شده و ابتدا بوسيله تون که با هيزم گرم می شده آب آن گرم و دارای خزينه بوده که مردم از آن خزينه جهت استحمام استفاده می نمودند.
از جمله بناهای تاریخی وعمومی و منحصر بفرد محله پنجاهه حمامهای دوگانه عمومی این محله می باشد
این حمام جنب مسجد میرزا عباس کاشفی واقع شده است.
از خصوصیات بارز این حمام تفکیک فضای زنانه و مردانه در ساخت اولیه آن می باشد.
دو فضای جداگانه و شبیه هم که دارای دو ورودی جداگانه می باشد.
بالای یک ورودی کلمه مردانه و دیگری کلمه زنانه بر روی کاشی قدیمی نقش بسته که متاسفانه در این چند سال کاشی یک ورودی آن به سرقت رفته.
این حمام دارای موقوفاتی نیز می باشد .
بعلت تفکیک مناسب فضای مردانه و زنانه در زمان خود بسیار فعال بوده .
متاسفانه به علت عدم رسیدگی مناسب و تخریب فضای داخلی بیش از نیم قرن است که درب آن بر روی اهالی محله بسته شده است.
معمار این بنا معمار گرانقدر محله پنجاهه استاد محمد حسین محسنی و فرزندانش از جمله استاد علی اکبر و …بوده که با هنر خود یادگاری زیبا بر جای گذاشته اند.
آب انبار فیض و دروازه تاریخی پنجاهه
آب انبار فیض یکی از آب انبار های تاریخی شهر نایین واقع در محله تاریخی پنجاهه می باشد . این آب انبار مجموعه ای است از آب انبار، دروازه ، امتداد حصار تاریخی و خندق شهر نایین ، نایین در قدیم دارای برج ، حصار و دروازه های ورودی برای هر محله بوده است که در مواقع لزوم و هنگام هجوم دشمنان و بیگانگان دروازه های شهر را برای بالا بردن ضریب امنیتی و جلوگیری از نفوذ دشمنان می بستند . تنها دو دروازه از دروازه های اصلی شهر نایین در حال حاضر باقی مانده ومتاسفانه از دروازه های دیگر شهر تاریخی اثری باقی نیست که یکی از این دروازه ها دروازه تاریخی پنجاهه و دیگری دروازه تاریخی چهل دختران و ورودی بازار تاریخی نایین می باشد . آب انبار فیض احتمالاً در اواخر دوره صفویه در این محل با استفاده از مصالح خشت و آجر بنا گردیده است .
معماری آب انبار فیض با معماری غالب آب انبار های نایین متفاوت بوده که می توان به ایجاد مخزن بدون گنبد اشاره نمود که این مخزن به صورت تخت پوشیده و ساخته شده و فاقد گنبد می باشد.این انبار دارای دو بادگیر بوده ولی متاسفانه در سالهای گذشته یکی از بادگیرها که با پلان هشت ضلعی در سمت داخل حصار و مجاور منزل مسکونی بوده بعلت عدم رسیدگی مناسب و بموقع تخریب شده است.
جالب ترین و شاخص ترین بخش این آب انبار می توان به تک بادگیر آن با پلان چهار گوش اشاره نمود . در حال حاضر این بادگیر با ارتفاع بلند از حالت قائم خود خارج گردیده است و یک انحناء تقریباً ۳۰ درجه دارد که جلوه ای خاص بدان داده است . البته با بررسی به عمل آمده مشخص گردیده سستی زمین و رطوبت از یک طرف باعث نشست بادگیر و ایجاد انحناء مذکور در یک دوره از زمان گردیده است.
این آب انبار و دروازه در سال های گذشته چندین نوبت توسط میراث فرهنگی مرمت گردیده است و در سال ۱۳۹۵ به همت هیئت امنا و اهالی محله پنجاهه مخزن آن مجدد تعمیر و عایق شد. این مجموعه در کنار باغات قدیم شهر نایین ، کوچه باغ ها ، حصار و خندق تاریخی شهر نایین می تواند یکی از مهمترین قابلیت ها و پتانسیل های جذب گردشگر محسوب گردد .
این بنا به شماره ۳۶۶۳ مورخ ۱۳۸۴/۸/۱در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
مساجد تاریخی محله
محلّه پنجاهه یا محّل مساجد بسیار.این محّله قدیمی بین محلّات نائین دارای بیشترین تعداد مسجد است.۱-مسجد میرزا عباس:در راسته کوچه چهار سوق دوم بازار ۲-مسجد حاج ماشا الله: واقع در اطاقکی برای انجام نماز فردی۳-مسجد اقا: مسجد کوچکی بدون حیاط در جنب آب انبار اقا۴-مسجد ملاّ ذوالفقار: این مسجد شامل دو قسمت است اما بسیار کوچک۵- مسجد ابو ریحانه: مسجدی با قدمت چهارصد ساله که در ۶- مسجد ملا تقی: اطاقکی با سقف گنبدی که به صورت چهار طاقی۷- مسجد میر حاج حسین: از این مسجد فقط درب چوبی سالمی مانده و روی ان تاریخ ۱۲۰۲ هجری قمری ۸- مسجد صاحب الزمان جدید :این مسجد در انتهای کوچه بَلَکو حّد فاصله محله پنجاهه و نوگاباد واقع شده و نوساز است۹- مسجد کِه محمد: که چند سال پیش بازسازی شده و فرش زیلویی ک هدر سال ۱۲۰۲ بر ان وقف شده و اکنون به طور امانت در مسجد ابوریحانه۱۰- مسجد صاحب الزمان قدیم: این مسجد که درب ان قفل است واقع در چهار راه بازار قدیم۱۱ مسجد ابوذر
مرقد مطهرستی فاطمه(س)
واقع در جنب آب انبار آقا که به روایت تاریخ از خدمه حضرت فاطمه معصومه (س) بوده است.
