هر محله قدیمی نایین یک حسینیه دارد. اگر چه اکثر مردم از قسمت قدیم شهر به بخش نوساز نقل مکان کرده‌اند و عمدتا محلات قدیمی خلوت شده‌اند اما هنوز حسینیه‌ها در ایام عزاداری رونق گذشته را دارند. این حسینیه‌ها شامل یک مکان مسقف و سر پوشیده برای فصول سرد ویک فضای باز برای سایر ایام و فصول است. حسینیه‌ها معمولاً شبیه به یکدیگر ساخته شده و دارای یک صفه بزرگ (شاه نشین) وصفه‌های کوچکترهستند که دورتا دورحسینیه را فرا گرفته‌اند. بر دیوار حسینیه‌ها اشعار زیبا به خط نستعلیق همراه با نقاشی‌های گل وبوته به چشم می‌خورد. صفه‌ها عموماً دو طبقه هستند و طبقات بالا که مردم نائین آنها را «غرفه» می‌گویند به بانوان اختصاص دارد. گنبد حسینیه‌های مسقف بیشتر برمربع منظمی قرار دارد که درقسمت کاسه گنبد ۸ ضلعی و در بال به ۱۶ضلعی تقسیم میشود. مصالح حسینیه‌ها نیز عموماً آجر هستند. حسینیه‌ها محلات هفت‌گانه نایین تماماً قدمتی در حدود ۷۰ الی ۱۰۰ سال دارند تنها حسینه‌ای که گنبد آن نوسازی شده است حسینیه سرای نو میباشد. در نایین حسینیه‌ها را میدان نیز می‌گویند حسینیه‌ها در قدیم علاوه بر آن که مرکز تجمع برای عزاداری بودند محلی نیز برای تصمیم گیری ها و تبادل نظر نیز به حساب می‌آمدند. بافت قدیمی نایین به گونه‌ای طراحی شده که حسینیه هر محله به راحتی با سایرعناصر مانند سقاخانه‌ها و بازار و مساجد و حمام‌ها و گورستان عمومی شهر ارتباط برقرارکنند.
حسینیه‌های نایین عبارتند از:
- حسینیه باب المسجد
در دو طبقه ساخته شده و مشتمل بر صحن مستطیل شکل میانی، چهارشاه‌نشین یا ایوان در میانه اضلاح صحن، غرفه‌ها و صفه‌ها در دو طبقه، حسینیه سرپوشیده و گنبددار، گنبدخانه مربوط به مزار، سقاخانه، آب‌انبار و فضاهای مرتبط دیگر است.
فضای روباز و میانی حسینیه مستطیل شکل و به صورت میدان یا صحنی است که در میانه هر ضلع آن، ایوان یا شاه‌‌نشینی ساخته شده است. پوشش این ایوان‌ها به صورت طاق و تویزه است و با تاقچه‌هایی نماسازی شده‌اند. ایوان‌های واقع در اضلاع کوچک‌تر صحن، از دو ایوان دیگر وسیع‌تر بوده و ساختار متفاوتی دارند. در اطراف این ایوان‌ها در دو طبقه غرفه‌هایی ساخته شده که غرفه‌های طبقه فوقانی با جان پناهی در قسمت جلو محدود می‌شوند.
این غرفه‌ها از طریق درگاه‌های باریکی به یکدیگر متصل می‌شوند. سطوح مختلف نما – به غیر از مقدار کمی آجر چینی تزئینی – ساده و بدون تزینی است. در این حسینیه از قوس‌های جناغی برای نمای شمالی و جنوبی و از قوس‌های بیضوی برای نماهای شرقی و غربی (به استثناء قوس ایوان‌ها که جناعی است) استفاده شده است. بر دیوار شاه‌نشین یا ایوان جنوبی سنگ نوشته‌ای به خط نستعلیق نصب شده که محتوای آن وقفنامه‌ای از «حاج طالب» و تاریخ ۱۳۱۰ ه. ق است. سه دهانه این حسینیه به معابر عمومی راه دارد.
قسمت مسقف حسینیه در گوشه شمالی میدان ساخته شده و از داخل طرحی هشت ضلعی و از بیرون مربع دارد. در داخل این قسمت در دو طبقه صفه‌ها و غرفه‌هایی تعبیه شده است، پوشش غرفه‌های طبقه فوقانی طاق و چشمه و پوشش صفه‌های طبقه تحتانی خوانچه‌پوش است. پوشش اصلی انی قسمت گنبدی با روزنه‌های نورگیری در قسمت میانی آن است. در کنار این فضا، گنبدخانه کوچک‌تری قرار گرفته که بقعه و مزار تعدادی از بزرگان نایین است.
- حسینیه چهل دختران
همانند دیگر حسینیه‌های تاریخی نایین متشکل از دو قسمت روباز و مسقف میباشد. میدان یا فضای روباز حسینیه با نقشة مربع مستطیل ساخته شده – و در اضلاع چهارگانه آن، در دو طبقه، ایوان، صفه‌ها و غرفه‌هایی تدارک دیده شده است. ایوان یا شاه‌نشین حسینیه در میانه یکی از اضلاع کوچک میدان قرار گرفته و نمای داخلی آن گچ اندود و با طاق‌نماسازی و طاقچه‌سازی و نیز نقاشی‌هایی تزئین شده است.این ایوان دارای پوشش طاق و تویزه است. نمای خارجی ایوان با کاشیهای آبی و سفید مزین شده که تاریخ نصب آن سال ۱۲۲۶ ه. ق میباشد. بخش مسقف یا گنبددار حسینیه با طرح هشت ضلعی و صفه‌ها و غرفه‌هایی در دو طبقه ساخته شده و در میانه پوشش گنبدی آن روزنه‌هایی تعبیه شده است. غرفه‌های طبقه فوقانی این بخش در ایام عزاداری مورد استفاده زنان قرار می‌گیرد. کار ساختمانی این بخش از حسینیه توسط دو تن از معماران محلی به نام‌های «حاج محمدعلی و حاجی علی‌اکبر مفیدی» آغاز شده و توسط استادکاران ندوشن یزد به اتمام رسیده است.
در ضلع غربی میدان حسینیه، سقاخانه زیبایی ساخته شده که دارای پنجره‌ای با تقسیمات سه‌تایی است. فضای اصلی این سقاخانه آئینه‌کاری و خاتم‌کاری شده و در بالای آن نقاره‌خانه یا گلدسته‌ای ساخته‌اند که سابق بر این، بر آن اذان می‌گفته‌اند و به هنگام سحر در ماه مبارک رمضان در آن نقاره‌زنی می‌شده است. این سقاخانه منتسب به حضرت ابوالفضل (ع) است و در میان مردم شهر از احترام و جایگاه خاصی برخوردار میباشد. در حسینیه چهل دختران همچنین فضای کوچکی به نمازخانه یا مسجد اختصاص یافته که از طریق در و پنجره چوبی به فضای میانی حسینیه راه پیدا می‌کند.
حسینیه چهل دختران در مرکز تقاطع دو راه قرار گرفته و به همین جهت چهار دهانه آن به معابر عمومی راه دارد. در سال‌های اخیر با خرید یکی از خانه‌های مجاور حسینیه، صحن بزرگی برای حسینیه چهل دختران تدارک دیده‌اند.
- حسینیه پنجاهه
محله پنجاهه در شمال شرقی بافت قدیم نایین قرار دارد و با محلات نوآباد و چهل دختران و کوی باغستان همسایه است .
مرکز محله پنجاهه متشکل از حسینیه سر پوشیده و سرباز ، مسجد نزدیک حسینیه و سقاخانه ، است و نزدیک به میدان مرکز محله (حسینیه) مسجد ، حمام و آب انبار محله قرار دارد . این مرکز محله به دلایلی چون موقعیت خاص ، توسعه تدریجی محله و نزدیکی به راه‌های اصلی محله‌ای و شهری در مرکز فیزیکی محله قرار نگرفته و در گوشه‌ای از محله شکل گرفته است، به طوری که مرکز محله به دروازه پنجاهه بسیار نزدیک است .
محله پنجاهه تنها محله‌ای است که بافت قدیم خود را تاحدودی حفظ کرده و اکثر خانه‌ها هنوز مسکونی هستند و خالی از سکنه و متروکه نگردیده‌اند.
مرکز محله پنجاهه متشکل از حسينيه سر پوشيده و سرباز ، مسجد نزديک حسينيه و سقاخانه ، است و نزديک به ميدان مرکز محله (حسينيه) مسجد ، حمام و آب انبار محله قرار دارد . اين مرکز محله به دلايلي چون موقعيت خاص ، توسعه تدريجي محله و نزديکي به راه‌هاي اصلي محله‌اي و شهري در مرکز فيزيکي محله قرار نگرفته و در گوشه‌اي از محله شکل گرفته است، به طوري که مرکز محله به دروازه پنجاهه بسيار نزديک است .
محله پنجاهه تنها محله‌اي است که بافت قديم خود را تاحدودي حفظ کرده و اکثر خانه‌ها هنوز مسکوني هستند و خالي از سکنه و متروکه نگرديده‌اند.
تاريخچه
قدمت حسينيه پنجاهه با توجه به فرسودگي آجرها که در هزاره بندي و نماها بکار رفته به سال‌هاي طولاني مي‌رسد ، حسينيه بيروني قبل از حسينيه مسقف ساخته شده و تاريخ نصب کاشي‌هاي آن به سال 1217 هجري قمري اشاره مي‌کند ، اما حسينيه مسقف که قدمت آن به بيش از 90 سال مي‌رسد و تاريخ کاشي نصب شده در سقف آن به سال 1331 اشاره مي‌کند
مشخصات
مجموعه حسينيه پنجاهه که به عنوان مرکز محله شناخته مي‌شود ، شامل فضاهاي اصلي چون حسينيه سرپوشيده ، حسينيه مسقف و فضاهاي جنبي که از اهميت فضاهاي اصلي برخوردار نيستند همانند مسجد سقاخانه و کارگاه‌هايي کوچک که امروزه عملکرد انبار را پيدا کرده و آب انباري که در محدوده اصلي حسينيه قرار ندارد ولي در نزديکي مرکز محله واقع شده ، تشکيل گرديده است .
- حسینیه نوآباد
میدان؛ ساخت میدان در دورهٔ قاجاریه باثبت آثارملی به شمارهٔ۵۴۳۹تاریخ ۲۵اسفند۱۳۸۰ش بوده که مشتمل بر یک شاه نشین باپوشش طاق تویزه،چندردیف صفه بدون غرفه دورتادور بصورت قرینه باقوسهای جناقی، سقاخانه ،آشپزخانه،سالن،سکوی هشت ضلعی بنام اَلُوگَه که قدیم درمراسم شبانه برای روشنایی فضاروی آن آتش روشن میکردندو۵معبرکه یکی به مسجد خواجه وانتهای بازارتاریخی منتهی میشود.قدیم دکّانهایی در میدان بوده که ورودی آنهابه غرفه‌ها باز می‌شد.دارای آب انبار،حمام ومساجدکه خارج ازمیدان واقع شده میباشد.
حسینیه ؛درضلع غربی میدان توسط میرزااحمدخان طباطبایی وخیرین محل ساخته و پایان احداث حسینیه سال۱۳۲۷ق بوده که بزرگترين حسینیه هشت گوش دوطبقه نایین است،این فضا ازنظرنقاشی وتزئین غرفه‌هاباپوشش قوس بیضوی بی‌نظیربوده ودرغرفه نقاشی تاریخ ۱۳۳۵ق ثبت شده است. حسینیه دارای یک اَلُوگَه چوبی دوتکه جهت اجرای تعزیه میباشد.
پیرباباها دربیش ازیک قرن اخیر آقایان مرحوم: رحیم علینقی،حسین علینقی ورحیم علینقی بوده‌اند واکنون آقای محمد جواد علینقی عهده دار این مسئولیت است.
- حسینیه سرای نو
ساخت بنامربوط به دوره قاجار میباشدکه درخرداد۱۳۸۱بشماره ۵۸۸۵ثبت آثارملی شد.
عناصرمحله؛ مسجدسکساکی،میدان، حسینیه، آب انبار،سقاخانه ودکان بوده‌است.
میدان ؛ مستطیل شکل که درطول آن دیواربلند بدون غرفه ودرقسمت غربی شاه نشین باقوس جناقی،تخت بیضی پوش وغرفه باسقف مسطح،۴معبر،آب انبار که قدیم پایابی دروسط آن بود. ازویژگیهای میدان کاشی نوشته‌ها درکتیبه بالای لچکی ودورمیدان با اشعار محتشم به خط علی محمد معینی میباشد.
حسینیه ؛دارای دوحسینیه یکی قدیمی بشکل هندسی خاص وفضای کم،فاقد صفه که ازویژگیهای خاص این حسینیه میباشدودرقدیم دکان رنگرزی نویدی بوده وساخت آنجا همزمان باحسینیه کلوان بانقشه ومعماری استادان ، اخوان محسنی درسال۱۳۶۳ق به پایان رسید.
حسینیه جدیدشبیه کلوان درسالهای ۱۴۰۸تا۱۴۱۵ق ساخته شد وازنظر فضاوغرفه بزرگترازکلوان است،وجودآشپزخانه وسالن درزیرحسینیه ازویژگیهای خاص آنجابوده که توسط استادان سعیدی،حسینیان ومطلبی زاده یزدی طی۷سال ساخته شده است.
پیربابا های گذشته آقایان مرحوم؛سودخانی،کسایی،ناصرزاده،مقیم زاده، کسایی،سودخانی وصفایی بودند که اکنون آقای شادفر میباشد.
- حسینیه کلوان
مربوط به دوره قاجاراست ودرنایین ، محله کلوان واقع شده واین اثردرتاریخ ۲۵خرداد۱۳۸۱باشماره ثبت ۵۸۸۶به عنوان یکی ازآثارملی ایران به ثبت رسیده است .حسینیه کلوان مشتمل بر میدان یا فضای باز میانی، فضای سرپوشیده و گنبددار، سقاخانه، نمازخانه، آب‌انبار و فضاهای وابسته دیگر است. فضای میانی یا میدان دارای طرح مستطیلی شکل است که در اضلاع چهارگانه آن در دو طبقه، غرفه‌هایی تعبیه شده است. همچنین در میانه یکی از اضلاع بزرگ صحن، ایوان یا شاه‌نشین بزرگی با پوشش طاق و تویزه ساخته شده است.قوس تمامی طاق‌های اطراف میدان از نوع جناغی است. غرفه‌های طبقه فوقانی در جلو دارای جان‌پناه آجری می‌باشند. این غرفه‌ها توسط راهرو باریکی به همدیگر و نیز از طریق راه‌پله‌هایی به طبقه تحتانی راه پیدا می‌کنند.قسمت مسقف حسینیه در ضلع شمالی میدان واقع شده و در حدود سال ۱۳۶۳ ه. ق در محل خانه‌ای واقع در مجاورت میدان، ساخته شده است. معمار این بخش «استاد محمد حسین محسنی» بوده است. فضای گنبددار حسینیه کلوان برخلاف دیگر حسینه‌ها که هشت ضلعی می‌باشند، به صورت مربع ساخته شده اما پوشش گنبدی آن به شیوه دیگر حسینیه‌های تاریخی نایین اجرا شده است. پوشش این بخش به صورت طاق و تویزه و کاربندی بوده و از زیبایی خاصی برخوردار است. در میانه این پوشش روزنه‌هایی تعبیه شده است. در راهروی ورودی به این بخش، راه‌پله‌ای تعبیه شده که دسترسی به غرفه‌های طبقه فوقانی را فراهم می‌سازد.
سه دهانه از دهانه‌های طبقه تحتانی، فضای روباز حسینیه به معابر عمومی راه می‌دهد. سقاخانه قدیمی حسینیه کلوان تخریب شده و به جای آن سقاخانه جدیدی، با پوشش سنگ مرمر و کاشی ساخته‌اند. سقاخانه قدیمی دارای وقفنامه‌ای به تاریخ ۱۲۸۴ ه. ق است.
- حسینیه کوی سنگ
این بنا در محله گودالو یا کوی سنگ شهرستان نایین واقع شده و از آثار اواخر دورة قاجاریه و اوایل دوره پهلوی به شمار می‌آید.
حسینیه گودالو متشکل از میدان روباز با سازه‌های دو طبقه در اطراف آن و فضای مسقف و گنبدداری در قسمت شرقی میدان است. ایوان یا شاه‌نشین حسینیه که در ضلع غربی میدان واقع شده از عمق، عرض و ارتفاع بیشتری نسبت به دیگر غرفه‌ها برخوردار است.در مقابل این شاه‌نشین و در ضلع دیگر حسینیه، به قرینه، غرفه‌های دو طبقه میانی را عریض‌تر و مرتفع‌تر ساخته‌اند.
میدان مورد بحث در مسیر یک راه قرار گرفته و به این جهت دو دهنه آن به معبر عمومی راه می‌دهد. سابق بر این در مرکز میدان سردابی بزرگ وجود داشته که عده‌ای در آن به کار عبابافی و گلیم‌بافی اشتغال داشته‌اند اما امروزه از این سرداب اثری بر جای نمانده است. در جبهه غربی میدان نیز تیمچه بزرگی وجود داشته که در سال‌های اخیر با بازسازی‌های صورت گرفته به سالن غذاخوری عزاداران تبدیل شده است.
قسمت مسقف حسینیه با طرح هشت ضلعی و پوشش گنبدی در قسمت شرقی میدان قرار گرفته و همانند گنبدخانه دیگر حسینیه‌های نایین است. این قسمت از حسینیه در فاصله سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲ ه. ق ساخته شده و معمار و سازنده آن استاد رمضان صادقی بوده است.
تمام سقف و طاق‌های غرفه‌ها در این بخش از حسینیه، با طرح اندازی خاصی که در آجرها صورت گرفته، نقاشی شده است. کار این نقاشی‌ها در سال ۱۳۳۶ ه. ق توسط استاد رحیم اصفهانی شروع شد که با مرگ وی این کار ناتمام ماند تا اینکه در دوره اخیر توسط نقاشان محلی تکمیل گردید.
- حسینیه عاشورگاه
یکی ازحسینیه های سه گانه محله محمدیه نایین بنام عاشورگاه واقع درکنار قلعه تاریخی محمدیه میباشد.
میدان؛ میدان روبازعاشورگاه اولین محل تجمع عزاداران حسینی درتمام منطقه نایین بوده که قدمت آن به دوره صفویه برمیگردد.میان میدان سکوی هشت ضلعی بنام اَلُوگه وجوددارد که دردوران بسیارقدیم،محل تجمع جهت برگزاری مراسم آن دوران وروشن کردن آتش روی آن جهت روشنایی مراسم شبانه بوده است.
میدان دارای دو ورودی،یک شاه نشین،سفه هایی دردوضلع میدان باپوشش طاق و چشمه،سقاخانه وآشپزخانه میباشدکه دردوران قاجاریه بنا ودر تاریخ ۱۳۹۴ق تجدید بناشده است، فضای اطراف میدان مشتمل برمسجد خواجه، کشتارگاه، سردخانه وآب انبار میباشد.
ازویژگیهای خاص این میدان سقاخانه عاشورگاه بوده که ازاحترام بین اهالی محمدیه برخورداراست.
حسینیه؛درسال۱۳۳۵ش توسط استادحاج رضاسلطانی ساخته شده، روبروی ورودی سه تخت طاق وچشمه است،تمام سقف روی۲۰ستون که چهارتایی بصورت چهار پرگارپوشیده شده،چهارپرگاردوم به کلاه فرنگی و نورگیرختم میشود.
پیرباباها؛آقایان مرحوم،محمدقنبر،عباس صفر، شهریاری وفرزانی بودندواکنون شورایی اداره میشود.
- حسینیه پادرخت محمدیه
بدلیل وجود تک درختی کهنسال درمیان میدان آنجا رابه نام پادرخت نامگذاری کردند.
میدان ؛این میدان از دوره قاجار بشکل چهارگوش متشکل از ۴معبر، تخت کاشی به عمق ۱/۵ مترباتزئین طاقچه وکاشیکاری به تاریخهای دوشنبه ربیع الاول ۱۲۳۰و۱۲۳۲ق، تخت شاه نشین طاقچه نما باپوشش طاق و چشمه، ۶تخت در دو ضلع با عمق نیم متر میباشد، اطراف میدان سقاخانه، مسجد، سالن، آشپزخانه، آب انبار و کتابخانه حقایق الاسلام بتاریخ ۱۳۴۳ق وجود دارد.
حسینیه ؛ درسال ۱۳۱۸ق توسط استاد حاج حسن ابراهیم استاد حاجی با هزینه شخصی از خشت خام ونمای آجر ساخته شده است، وی بعدها جلای وطن کرده به سبزوار میرود. صحن حسینیه ۸ضلعی ودرهرضلع تخت خوانچه پوش وغرفه ضربی پوش است ، سقف صحن گنبدی است که به کلاه فرنگی و نورگیرختم میشود.بالای تختها یک ردیف کاشی با اشعار محتشم کاشانی کار شده است.
از مراسم خاص این حسینیه سنگ زنی یا چقچقه میباشد.
پیربابا ها؛آقایان مرحوم محمد علی وعباس کربلائیان،ابراهیم ومحمدوحسن کربلازادگان، حسین علی سلطانی،محمدرستمی،عباس سلطانی وآقای علی خسروی بودندواکنون توسط هیات امنا اداره میشود.
- حسینیه میدان بالامحمدیه
میدان ؛این بنامعروف به میدان کبیر ازآثار دوره قاجار در۲۴اسفند ۱۳۸۳باشماره۱۱۵۹۷به ثبت آثارملی ایران رسیدکه مشتمل بر مسجدجامع، آب انبار،سقاخانه،سالن،آشپزخانه،معبرزیرساباط ومعبر بزرگی منتهی به فضای سبز،۳تخت طاق وچشمه پوش وحوض رختشویخانه(که قبلاگذرگاه آب گالیسا بوده واکنون جهت عدم خسارت بیشتر،جریان آب آنجاقطع شده)میباشد.چون بزرگترین میدان روباز محمدیه است آنجارابه میدان کبیرنامگذاری کردند،کاشیهای تاریخ دار میدان بتاریخ ۱۲۴۱ق بوده که جهت حفظ آنها، داخل حسینیه نصب شده است.
حسینیه ؛بصورت ۸ضلعی وهرضلع دارای یک تخت خوانچه پوش وغرفه طاق چشمه میباشد سقف اصلی گنبدی به کلاه فرنگی ونورگیرختم میشود.این بنای زیباتوسط استادان محسنی وصادقی باخشت خام و نمای آجرساخته وبین تخت و غرفه هایک ردیف کاشی با اشعارمحتشم کاشانی کارشده است. ازمراسم خاص این محل چقچقه وجوش درایام محرم وصفرمیباشد.
پیربابا ها؛آقایان مرحوم عبدالوهاب اسدی، سیدحسین موسی کاظمی،ملاباقر اسدی، ملامحمدوعلی ومحمد محمدزاده،سیدعلی موسی کاظمی وآقای سیدجوادسیدحسینی بودندواکنون آقای محمدمدنیان میباشد.
