قنات های شهر نایین

قنات جزی سر:

پر آب ترین قنات شهر نایین که در میان توابع نایین کلاته‌ای به این پر آبی نیست و در حدود چهار پنج سنگ آب دارد و اگر خشکسالی ‌های متوالی نشود آب آن چندان کم و زیاد نمی‌شود.

اراضی مزورعی این قنات که مظهر آن منتهی الیه غربی خارج محوطه شهر نایین و زمین ‌های زراعی آن در غرب و شمال غرب نایین است. حدود 1200 الی 1500 جریب که قسمتی بصورت باغات و بقیه بصورت زمین‌های کشاورزی است که به سه بخش تقسیم می‌شود. به اصطلاح کشاورزان هر بخش را (ولی) یا (ویل) می‌گویند.

بخشی برای گندم، بخشی مخصوص جوذق (پنبه) و قسمت سوم (وئر). در هر سال دو بخش آن مخصوص زراعت (پاییزه) و (بهاره) است.

در اواخر پاییز حدود چهارصد الی پانصد جریب گندم می‌کارند و در اواخر فروردین نیز در همین حدود (جوذق) کشت می‌کنند.

گندم در اواخر تیر ماه درو می‌شود و زمین آن می‌ماند تا سال بعد که در فروردین ماه در آن جوذق می‌کارند. کشت فروردین بهره برداری آن تا اواخر آبانماه امتداد دارد. زمین بی حاصل آن می‌ماند تا آبان ماه سال بعد برای کشت گندم. زمین جای (جوذق) را که یکسال خالی می‌افتد (وئر) می‌نامند.

این طریق سه بخش کردن اراضی مزورعی در تمام کشتخوان‌های حومه نایین معمول است.

آب (جزیسر) و چند آب دیگر نایین خرده مالک و مالکین آب و زمین جدا هستند بدین جهت برای تقسیم آب در هر کشتخوانی حسابدار و طاقدار‌هایی هستند که سهمیه هر یک از مالکین را تعیین می‌کنند.

مثلاً کشتخوان جزیسر هر جریب دو سرجه و نیم الی سه سرجه آب می‌خورد. وظیفه حسابدار آن است که دفاتر طاقدارها و طاسدارها را بگیرد و بدهی هر یک از زارعین و بستانکاری مالکین آب را جدا جدا معین کند. مدار قنات جزیسر شانزده شبانه روز است و هر شبانه روز یکصد و بیست و هشت سرجه می‌باشد که جمعاً آب جزیسر دو هزار و چهل و هشت (2048) سرجه می‌باشد. کشاورزان بایست آب را از یکنفر و زمین زراعتی را از مالک دیگر اجاره نمایند و از آن زمین بهره برداری نموده و در برداشت محصول قسمتی از آنرا به مالک آب و قسمتی هم به مالک زمین و اگر چیزی ماند بقیه را خود بردارند و آب جزیسر دو میزان اجاره دارد یکی «گندمی» و دیگری «جوذقی» و اجاره زمین‌های زراعتی هر سه سالی دو اجاره است یکی «گندمی» و دومی‌«جوذقی» و سال سوم (وئر) است مالک آن چیزی ندارد.

قنات محمد آباد:

مظهر آن در جنوب غربی نایین و باغات و جزئی زمین زراعتی که دارد در سمت جنوب غربی است. آب آن کم و در حدود یک ششم دانگ دور مدار اب آن 13 شبانه روز و هر شبانه روزی 120 شرجه است.

آب این قنات بسیار کم است (طاس شمار) نیست و اغلب آب و زمین آن با هم است یعنی هر کس باغی در این مزرعه دارد می‌بایست برای آب خور آن مالک چندین سرجه آب محمد آباد باشد. آب محمد آباد جمعاً 1560 سرجه است و چون خیلی کم است در جلوی مظهر آن (سراب) حوضی که شکل هندسی معنی ندارد بطول تقریباً 15 و عرض 5 متر احداث شده که وقت پر شدن آن تقریباً سه چهارم متر آب روی هم است. (70 سانتی متر) ساخته اند. روزی دو مرتبه یکی اول آفتاب برای دو سه ساعت و بار دیگر حدود غروب به همین مدت باز می‌کند و کشاورزان مشغول آبیاری می‌شوند. این طریقه آبیاری در عموم مزارع و قنواتی که از یک سنگ یا یک جوی به اصطلاح دیگر کمتر آب دارند معمول است. این آبگیرها را در نایین (استخر) گویند. بعضی از استخرها شکل هندسی دارند (مانند استخر باغ حاجی). دور آبیاری قنات محمد آباد سابق دوازه شبانه روز بوده ولی مالکین آن در زمان مرحوم حاج میرزا رفیع جلوخانی جد سادات جلوخان یک شبانه روز اضافه کرده به‌ایشان تفویض و آن مرحوم با یک شبانه روز دیگر دوباره آنرا وقف اولاد نموده و به این جهت این قنات سیزده شبانه روز است. این قنات در اواخر دهه 1330 شمسی کاملاً خشکیده است.

قنات عشق آباد (باغ حاجی):

واقع در جنوب نایین و اراضی مزورعی آن فاصله کمی‌تا محدوده نایین دارد (حدود 300 متر) از قرار تقریر مطلعین زمان‌ایجاد و احداث آن در اویل دوران قاجاریه است و مالک اولیه آن مرحوم (حاج محمد حسن مرشد) جد آقایان (پیرزادگان) بوده و فعلاً هم آن جا متعلق به پیرزادگان است. چند سالی در اثر عدم اقامت این آقایان در نایین و عدم مرمت و تنفیه قنات و عدم رسیدگی به باغات آن مخروبه و زمین‌ها لایزرع و آبش به نهایت کم شده بود، ولی در این اواخر به همت مرحوم میزرا ابوالحسن خان معاضد السلطنه طاب اله ثراه که از رجال بزرگ و پاکدامن کشور ‌ایران بودند و مالک عمده آن قنات تنفیه شد و باغات بازسازی و اکنون بیش از نیم سنگ (جوی) آب دارد. آب بغایت شور است. تنقیه و لای روبی قنات باغ حاجی در سال‌های 1317 و 1316 بعمل آمد. دور آبیاری این قنات ده شبانه روز است و آب و ملک آن روی هم است. دو شبانه روز از ده شبانه روز وقف آبیاری باغ مصلای نایین که یکی از باغات با صفا در سمت جنوب نایین می‌باشد. تولیت مصلی با دو شبانه روز آب قنات باغ حاجی طبق وقف نامه با اکبر اولاد مرحوم (حاج محمد حسن پیر مرشد) قنات باغ حاجی را مرحوم (حاج محمد حسن مرشد) از استخر رو به بالا شروع و ‌ایجاد قنات نموده و مریدان او این را یکی از کرامت وی دانستند.

قنات ورزجان:

مظهر آن بیرون «دروازه کوی پنجاهه» نایین است که در سمت شرق شهر است قرار گرفته ولی چون خط سیر آن در داخل نایین است، از این جهت تمام خانه‌‌های نایین از این آب استفاده می‌کنند. معروف است که موجد آن دختری زردشتی بوده و چون خواسته است چاه‌های آن را از میان نایین بگذراند اهالی شهر مانع شدند تا بالاخره قرار می‌گذارند این آب در تمام محلات هفت گانه نایین گردش کنند و بقیه هر چه ماند در خارج نایین در مست مشرق به مصرف کشت و زرع برسد و از خیلی قدیم همین قرار مداومت دارد و در شهر کمتر خانه است که آب جاری نداشته باشد منتهی در محلات بالا بوسیله کندن «سردابه» که در نایین بنام «که» مشهور است به آن می‌رسند. چون در این نقاط آب ورزجان در عمق شش هفت متری در جریان است «که»ها در کوی‌های «سکان» و «باب المسجد» و «کلوان» که محلات بلندتر نایین هستند دارای پلکان زیادی است.

برخی از خانه ها چون می‌خواهند آب جاری در حیاط خانه هویدا باشد با مخارج بسیار در وسط خانه گودال عمیق بنام «گودال باغچه» حفر می‌کنند تا به سطح آب برسند و در آنجا حوض و باغچه‌ای می‌سازند.

در اولین خانه نایین که داخل حصار بندی است (بعد از سراب مدرسه) در چاهی مقسم آبی ساخته اند که آب را تقسیم محلات نایین می‌کند. «سال‌های دهه 1320 شمسی» چهار قسمت از شش قسمت آن که (اژ) یا (اج) راست می‌گویند مخصوص محلات (کلوان) (سرای نو) (گودرزاد) (پنجاهه) (چهل دختران) است و دو قسمت دیگر که (اج) چپ باشد برای محلات سکان (محله کوچکی) میان (کلوان) و (باب المسجد) و (نو گاباد) است و می‌بایست در این چاه همیشه بسته باشد مگر وقتی که خرابی به هم رساند آن وقت باید با اجازه حکومت شهر مقنی برود و خرابی را ترمیم کند.

آب قنات (ورزجان) چیزی از آب (جزیسر) کمتر نیست ولی چون در شهر نایین زیاد حیف و میل می‌شود. گودال باغچه ها و بعضی باغچه‌ها که در محلات پایین شهر هر یک حدود یکی دو جریب است که از آب این قنات استفاده می‌کنند. به این مناسبت در محل مصرف برای کشت در حدود (دو سنگ) بیشتر نیست. اراضی مزروعی (ورزجان) در حدود  1000 تا 1200 جریب است (1320 شمسی) که قسمتی از آن باغات و بقیه زمین مزروعی است و به همان طریق (کشتخوان جزیسر) سه بخش می‌شود که یکی برای گندم و دمی‌برای (جوذق) و سومی‌ (وئر) است.

مدار قنات (ورزجان) مانند (جزیسر) 16 شبانه روز  است و هر شبانه روز 128 (سرجه) و جمع کلیه (سرجه) ها 2048 سرجه است و مالکیت آب و زمین جداست.

شعبه میر حسینی و ورزجان که در قدیم مخصوص طرف چپ (اج چر) بوده حالا در میانه آب قنات ورزجان قبل از ورود به شهر نایین وارد شهر (قنات ورزجان) می‌شود و این رشته قنات مستقلی بوده که میر حسین نامی ‌را احداث و وقف محلات نوگاباد و باب المسجد نموده تا به مصرف محلات مذکور برسد.

قنات حنفش:

مظهر آن (سرآب) در زیر اراضی مزورعی (جزیسر) و (ورزجان) در سمت شمال شرقی محدوده نایین حدود کوه کلیزه که تا نایین حدود یک کیلومتر فاصله دارد احداث گریده است.

آب آن حدود (سه سنگ) و مدار آن پانزده شبانه روز و تعداد سرداب آن قریب 1900 سرجه است. اراضی کشتخوان این قنات حدود 1000 جریب است که به همان طریق جزیسر و ورزجان به سه قسمت تقسیم می‌شوند و به هیمن ترتیب آب و ملک جداگانه است.

قنات میرکان (مهرجان):

چاه‌های آن مجاور چاه‌های ورزجان کنده شده و کنابه معروف آب این قنات از آب (قنات ورزجان) جدا می‌شود.

در سبب‌ایجاد این قنات گفته‌اند که «یکی از اهالی قصبه محمدیه نایین واقع در فاصله دو کیلومتری سمت شرقی و جزو حومه نایین به وسیله یکنفر یا جمعی از اهالی نایین کشته می‌شود. و نایینی ها به عنوان (خون بها) اجازه احداث این قنات را در مجاورت قنات ورزجان به اهالی محمدیه می‌دهند.»

البته این قول به افسانه شباهت دارد و در صحت آن تردید است. میزان آب این رشته قنات حدود یک سنگ و نیم و در بعضی از منازل محلات (سرای نو، گودرزاد و باغستان) که از متفرعات محله چهل دختران است جاری است و در آخر (محله باغستان) باقیمانده آب (میرکان) پس از عبور از آسیای باغستان وارد قنات قصبه محمدیه می‌شود.

نام دیگر قنات میرکان (مهرجان) است که شاید این نام افسانه پردازان را بر آن داشته تا روایت بالا را بیان کنند.

مادر چاه قنات (میرکان- مهرجان) مجاور چاه‌های ورزجان و به اصطلاح (نم کش) قنات ورزجان است.

مقدار آب این قنات حدود نیم سنگ و آب و ملک آن رویهم است. کشتخوان آن مجاور کشتخوان (محمدیه) در ضلع شمالی آن است.

احداث این مزرعه بنا به معروف کار مرحوم پیر علاء الدین محمد (جد اعلای امامی‌ها) است.

قنات محمدیه:

مظهر این قنات در قصبه محمدیه است اما چون حسابدارها و میرآب کشتخوان‌های جزیسر و ورزجان و حنفش با قنات محمدیه یکی است، کشتخوان این قنات را به سه کشتخوان دیکر در اصطلاح «چهار کشتخوان» می‌گویند.

آب قنات محمدیه حدود دو سنگ است که حدود نیمی ‌از خانه‌‌های قصبه محمدیه آب جاری دارد و این سنگ آب با آب قنات میرکان صرف منازل و باغات و کشتخوان‌های محمدیه می‌شود.

دور آب محمدیه هجده شبانه روز است و مالک و آب و زمین مجزاست. املاک مزروعی محمدیه حدود هفتصد و پنجاه جریب است که به همان طریق سایر قنات‌ها به سه بخش تقسیم می‌شود.

اکنون نایین و حاشیه شمالی آن توسط قنات معاضدیه (که توسط مرحوم میرزا ابوالحسن خان پیرنیا در اوایل سده اخیر‌ایجاد گردید و قنات شاهی که به همت مرحوم دکتر عبدالحسین خان طبا در اواخر دهه 20‌ایجاد شد) و قنات باغ حاجی و چندین چاه عمیق مشروب می‌گردد. آب شیرین از مزرعه دژکان و لوله‌ای که از زاینده رود به نایین آب می‌آورد تامین می‌شود.

فعلاً در نایین 43 رشته قنات در بخش مرکزی و 200 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق وجود دارد. در مناطق روستایی 555 چشمه و 3532 رشته قنات و 335 چاه موجود است.