گویش نایینی که از گویش‌های مرکزی ایران است در درون خود لهجه‌های گوناگونی دارد. لهجه شیوه‌ای خاص از گویش است و تفاوت آن با گویش آن است که گویش، نیاز به ترجمه دارد ولی لهجه‌ نیاز به ترجمه ندارد. برای آشنایی بیشتر با ریشه گویش نایینی به تاریخ تحول زبان‌های ایرانی اشاره می‌کنیم:

زبان‌های ایرانی به لحاظ ساخت زبان و میزان تحول و دگرگونی آن به سه دوره تقسیم می‌شود:

1. دوره زبان‌های ایرانی باستان یا فارسی باستان که «فرس قدیم» یا «فرس هخامنشی» خوانده می‌شود. این گویش‌ها از زمانی آغاز می‌شوند که آثار و نوشته‌هایی به زبان‌های ایرانی برجای مانده و تا پایان امپراطوری هخامنشی ادامه می‌یابد.
2. دوره زبان‌های ایرانی میانه که از انقراض هخامنشیان یعنی از زمان اشکانیان آغاز می‌شود و تا زمان برچیده شدن سلسله‌ی شاهنشاهی ساسانی و طلوع خوردشید اسلام ادامه دارد.
3. دوره زبان‌های ایرانی کنونی که از آغاز دوران اسلامی تاکنون در سرزمین ایران متداول بوده و در گفتار و نوشتار اقوام گوناگون ایرانی رواج داشته است.

در حال حاضر زبان‌های باستانی و میانه ایران، مرده یا خاموش به شمار می‌آیند و گویش‌های کنونی ایران که دنباله زبان‌های باستانی و میانه‌اند بسیار پراکنده‌اند و دیگر با مرزهای سیاسی و جغرافیایی ایران کنونی مطابقت ندارند؛ بلکه دامنه‌ی انتشار آن‌ها از کنار رود دجله تا ترکستان قدیم و از قفقاز تا دریای عمان گسترش یافته است.

زبان‌های کنونی ایران به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

یکی از زبان‌های ایران غربی که دنباله‌ی زبان‌های ایرانی میانه غربی هستند. زبان‌های ایرانی میانه به دو گروه شرقی و غربی تقسیم می‌شوند. از گروه غربی پهلوی را می‌توان نام برد که دنباله فارسی باستان است و خود به دو گروه شمالی و جنوبی تقسیم می‌شوند. گویش شمالی را «پهلوانیک یا پهلوی اشکانی» و گویش جنوبی را «پارسیک یا فارسی میانه» می‌نامند.

نوع دیگر، زبان‌های ایرانی شرقی است که دنباله‌ی زبان‌های ایرانی میانه شرقی هستند. شماری از گویش‌ها و زبان‌های غربی کنونی عبارتند از:

زبان فارسی کنونی، گویش کردی، گویش بلوچی، گویش‌های گیلکی و مازندرانی و گویش‌های مرکزی ایران مانند گویش نایینی، گویش میمه‌ای، گویش زفره‌ای و گویش سمنانی. بنابراین گویش نایینی در میان زبان‌ها و گویش‌های ایرانی جزو «گویش‌های ایرانی غربی کنونی» و دنباله‌ی «زبان‌های ایرانی میانه غربی» است و با توجه به اینکه زبان‌های ایرانی میانه غربی خود به دو گروه شمالی و جنوبی تقسیم می‌شوند، گویش نایینی جزو گویش‌های ایرانی جنوب غربی به شمار می‌آید که البته بسیاری از ویژگی‌های «گویش‌های ایرانی شمال غربی» را نیز دارد.